طب سنتی، دانشی کارآمد و یا شبه علم؟
بخش اول: مقدمه
اگر طب سنتی و نیاکان هر ملتی را به دلیل به کارگیری روش های خاص، قدیمی و غیر کارآمد تلقی کنیم یا به دلیل این که چون تئوری ها و جنبه های نظری آن با متدولوژی های نوین سازگاری ندارد، مکمل یا شبه علم در نظر بگیریم، به بیراهه رفته ایم. زیرا موارد نقض زیادی وجود دارد که علیرغم ناسازگاری مبانی تئوری آنها با تئوری های جدید کارآمدی آن هنوز که هنوز است پابرجاست.
یکی از آن موارد گاهنامه ها (تقویم) است که توسط ریاضیدانان و منجمان اسلامی نوشته شده است. با اینکه این گاهنامه ها براساس زیج سند هندی و هیئت و مجسطی بطلمیوسی نوشته شده و اکنون از لحاظ اختر فیزیک مردود واقع شده؛ ولی همچنان جزو دقیق ترین تقویم ها حتی دقیق تر از تقویم میلادی به حساب می آیند. از جمله زیج الغ بیگ و زیج ملکشاهی که توسط خیام نوشته شد و تقویم جلالی معروف به تقویم شمسی جزو دقیق ترین تقویم های جهان است.
شباهت طب سنتی و پزشکی نوین
بخش دوم: شباهت طب سنتی و پزشکی نوین
موارد فراوان دیگری هم هستند که در طب سنتی مورد استفاده بوده ولی در طب جدید با نامگذاری های مختلف صورت علمی به خود گرفته اند. به عنوان مثال خوراندن مدفوع که در تمدن کهن بابل یک شیوه درمانی محسوب می شد، امروزه با یک نام گذاری شیک و علمی به کار گرفته می شود، ولی به آن سنتی نمی گویند.
در حالی که اگر قبل از مفید دانستن این روش توسط دانشمندان طب فعلی از آن بحث می شد، هزار دلیل می آوردند که مربوط به دوره نادانی بشر و پر از میکروب و کثافت است. ولی حالا تحت عنوان Fecal Transplantation یک روش معقول و مبتنی بر شواهد برای درمان عفونت با کلستریدیوم دیفیسیل و کولیت اولسراتیو به حساب می آید.
جناب مرحوم دکتر سیدجلال مصطفوی کاشانی در کتاب “مجموعه آثار و دارو مسئله پزشکی قرن” موارد فراوانی از این قبیل دارو و درمان ها در طب آلوپاتی بیان می کنند که سابقه دیرینه ای در طب نیاکان مان دارد. ایشان می فرماید که اگر یك نفر پزشك در نسخه خود بنویسد: تخم گشنیز، سنا، انیسون و بعضی گیاه های دیگر از این قبیل مصرف شود؛ مردم و مخصوصا طبقه متجدد او را مسخره کرده و خواهند گفت امروز دنیا از انرژی اتمی استفاده می کند و قمر مصنوعی (ماهواره) می سازد و ما هنوز از تخم گشنیز دست برنداشته ایم.
ولی اگر بنویسد: “هربزان” کسی او را مسخره نمی کند، در صورتی که هربزان که یك داروی ساخت اروپا است نیز از تخم گشنیز، سنا، انیسون و غیره ساخته شده است. یعنی عینا همین گیاه ها در تولید این دارو به کار رفته است.
چیزی که هست، روی قوطی هربزان نام گیاهان به لاتین نوشته شده نه به فارسی و به این جهت وقتی کسی آن را می خورد نمیداند که تخم گشنیز و سنا خورده است. اگر یك داروساز ایرانی بهترین نوع همان گیاهان را از نقاط مختلف ایران تهیه و با هم مخلوط کرده و در قوطی ریخته نام گیاهان را به زبان فارسی روی قوطی بنویسد، این دارو به دست هرکس برسد، تحت تأثیر همان عوامل اجتماعی و روحی به نظر بی اهمیتی در آن نگریسته و برای درمان بیماری خود به کار نخواهد برد.
این است بدبختی بزرگ که بر اثر سم پاشی ها و زهر پراکنی های دائم، یك سلسله افکار و تصورات غلط و باطلی در مغز مردم پیدا شده و نتیجه این است که هم مال می رود و هم جان ما.
بخش سوم: ریشه باورهای غلط درباره طب سنتی
الکساندر کوهن در مقاله ای با عنوان “اصول و روش قلمبه بافی علمی همه جا رواج دارد” می گوید: از آنجا که اغلب مسائل مهم همین که خوب فهمیده شد، نسبتا ساده است. هر دانشمند جاه طلبی، اگر بخواهد از افکار خویش دفاع کند نباید به همکارانش وانمود کند که ساده است. بلکه آنچه باید انجام دهد، چاپ کردن مقاله ای چنان مبهم و دشوار است که هیچ کس از آن سر در نیاورد ولی همه بتوانند آن را تجزیه و تحلیل کرده و از تبحر نویسنده تقدیر کنند.
طب سنتی پایه ی پزشکی مدرن
بعضی از دانشمندان مقالات خود را برای مطبوعات علمی چنان بد و مبهم و قلمبه انشا می کنند که حدی ندارد و امیدوارند که حقایق علمی از لا به لای کلمات نامنظم و نارسا خود به خود جلوه کند و فهم شود. ایشان از این بی نظمی نتیجه می گیرند که وصول به حقیقت دشوار است و باید همواره با ابهام و درهمی بسیار توأم باشد. این نظر غلط چنان پیش می رود که امروز گویی تاریك و مبهم بودن مقاله علمی حکایت از سطح بالای آن دارد و هر قدر دشوارتر بتوان آن را فهمید و با رمل و اصطرلاب مفاهیم را دریافت، دلیل بر فهم و بالا بودن سطح علمی مقاله است.
از طرفی بیشتر داروهای مورد استفاده توسط حکما و اطبای کهن داروهای ذوالخاصیه بوده که ارتباط چندانی به نحوه تحلیل بیماری و مبانی طبی نداشته است. بعنوان مثال در بحث حزاز (شوره سر) توصیه به استفاده از آب برگ شلغم به صورت موضعی شده است.
حال چه بر اساس مبانی طب جدید علت این مشکل سلول سازی بیش از اندازه لایه اپیدرم باشد چه بر اساس مبانی طب اخلاطی دسومت پوست یا یبوست پوست باشد. در هر صورت آب برگ شلغم بر اساس تجارب سالیان متمادی خاصیت این را داراست که شوره سر را از بین ببرد. از این موارد در منابع طب ایرانی به وفور یافت می شود
بخش چهارم: رد شبه علم بودن طب سنتی
در مباحث فلسفه علم، تئوری های مختلفی برای علمی بودن یا شبه علم بودن یک مکتب و نظریه های مختلف بیان شده است. در این زمینه سه نظریه ی مهم در قرن بیستم عرضه شده است که عبارتند از استقراگرایی، واجدیت پارادایم (توماس کوهن) و ابطال گرایی (کارل پوپر).
می توان ادعا کرد که طب سنتی بر اساس استقراگرایی واجد شرایط علمی بودن است زیرا متکی بر مشاهده تجربی، آزمایش و استقرا در طول صدها سال است و هم اکنون هم تجربیات درمانی مبتنی بر شواهد بالینی در اثبات نظریات حکمای طب سنتی در حال انجام است. از طرف دیگر بر اساس تئوری داشتن پارادایم واجد پارادایم و نظم درونی گزاره هاست. همچنین بر اساس ابطال گرایی پوپری گزاره های آن قابلیت ابطال پذیری دارند و واجد شرایط علمی بودن است.
پارادایم شیفت موضوعی است که هم اکنون باید در حیطه پزشکی به آن توجه شود. مثال آن همان Fecal Transplantation و یا مثلا همین ماساژ که هر دو مربوط به زمان های خیلی دور از تجربه پزشکی بشر است، اما امروزه کارآیی آن ها ثابت شده است. این شیفت در محتوای علمی با حفظ ارزش های علوم نوین طبی باید در نوع نگاه به انسان با توجه به طب نیاکان اتفاق بیفتد.
بخش پنجم: طب سنتی، اساس رسیدن به پزشکی نوین
Sir Black James برنده ی جایزه ی نوبل اشاره میکند که مفید ترین زمینه برای کشف یک داروی جدید، شروع مسیر با یک داروی قدیمی است. امروزه داروسازی صنعتی بزرگ بر پایه تجربیات تاریخی است که تلاش می کند تا داروهای جدید را از دل طب سنتی به دست آورد. بر اساس نظریه کوهن دانشمندان و فعالان طب فعلی منفعل بوده و قادر به تحلیل پارادایم علمی طب متعارف نیستند و نتایج علمی که با نظریه های آن ها منطبق نباشد مورد توجه قرار نمی دهند.
ضعف پزشکی مدرن در جلوگیری از بیماری ها
به قول پروفسور شارل لیشتن تلر آشفتگی و نابسامانی پزشکی در عصر جدید تا حدود زیادی معلول قطع رابطه با طب قدیم است و آگاهی از پزشکی قدیم راه های تازه ای برای پیشرفت دانش طب معرفی خواهد کرد. بنابراین تغییر در مدل درمانی در علوم نوین طبی می تواند در درمان بهتر و مؤثرتر بیماری ها طب را با توفیقاتی همراه سازد.
تغییر در نگرش و رویکرد به موضوعات علمی در یک حیطه حتی در علوم کامپیوتر نیز امروزه مطرح است. رویه های قدیمی وقتی که دوباره مورد ارزیابی قرار گرفتند، مهندسین کامپیوتر را در پردازش حجم بیشتری از اطلاعات و با سرعت بیشتری یاری کردند. این در حالی است که آنها فکر می کردند این رویه ها دیگر کارساز نیستند.
“بلو” اصل حرکات دورانی سیارات به دور خود را بار دیگر به صورت فریبنده ای در قوانین هیأت داخل کرد، در صورتی که تصور می رفت که این فرضیه با انتقادات نیوتن به کلی از میان رفته باشد. مثال دیگر قبول مجدد نظریه فیضان در مبحث نور است که به نظر می رسید با اکتشافات هویگنس و یونك و فرنل برای همیشه طرد شده باشد.
بخش ششم: آیا پزشکی نوین توانسته است موفق عمل کند؟
حقیقت این است که دانش پزشکی به اندازه سایر علوم و تکنولوژی های دیگر پیشرفت نکرده است. افراد علم زده که پیشرفت تکنولوژی های مهندسی در حوزه مخابرات، الکترونیک، هوا فضا و… را مشاهده می کنند و در کنار آن پیشرفت دستگاه ها و تکنولوژی های تشخیصی و پاراکلینیک را در پزشکی می بینند، فکر کنند که علم پزشکی هم پیشرفت زیادی کرده است.
حال آنکه پیشرفت در علم پزشکی منوط به این دستگاه ها نیست. پیشرفت در علم پزشکی، یعنی توانایی مضاعف بشر در پیشگیری و درمان بیماری ها هر چه آسان تر و ایمن تر.
این خطای بزرگی است که ما پیشرفت دانش بشری در حوزه شیمی، فیزیک و فنون مهندسی را به حساب پیشرفت در علم پزشکی بگذاریم. پروفسور شارل لیشتن تلر نویسنده کتاب تاریخ پزشکی معتقد است که طب نوین اصلا طب نیست، بلکه رشد غول آسای ناتورالیسم مدیکال، یعنی علوم فیزیک، شیمی و بیولوژی است. پزشکی حتی در کنترل بیماری های عفونی نقش چندانی نداشته است. عجز آن در کنترل بیماری های غیر واگیر که کاملا نمایان است و آمارها روز به روز آن را نمایان تر می کنند.
آمار جهانی بیماری های رایج
برای نمونه گزارشاتی از سازمان جهانی بهداشت و سایر مقالات بیان می گردد:
- از سال ۱۹۸۰ تا سال ۲۰۰۸ شیوع چاقی و افزایش وزن، در همه کشورها روند افزایشی داشته است.
- فشار خون بالا در ٪۳۰ از بالغین جهان دیده می شود.
- مرگ و میر ناشی از بیماری های قلبی عروقی در سن زیر ۷۵ سال، ٪۴۲ در زنان و ٪۳۸ در مردان اروپا گزارش شده است.
- بر اساس گزارش سازمان جهانی بهداشت شیوع دیابت از سال ۱۹۸۰ تا ۲۰۰۸ در مردان از ۳/۸ به ۸/۹ درصد و در زنان از ۵/۷ به ۲/۹ درصد افزایش نشان داده است. به ترتیب ٪۴۲ و ٪۱۷۰ افزایش شیوع دیابت در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه تا سال ۲۰۲۵ به وقوع خواهد پیوست.
- میزان بروز سرطان در مردان ۱۳۲ و در زنان ۱۲۳ مورد در صد هزار نفر در سال ۱۳۸۸ در ایران ثبت شده است.
نتایج مطالعه عوامل خطر بیماری های غیر واگیر در جمهوری اسلامی ایران سال ۱۳۸۶:
- فراوانی قند خون بالا ۷۳/۹ درصد
- شیوع دیابت ۹۷/۲۰ درصد در افراد ۶۴-۵۵ ساله
- شیوع کلسترول بالا ۳۲/۹ درصد
- شیوع تری گلیسرید بالا به ترتیب ۲۱/۸ درصد و ۱۶/۶ درصد در مردان و زنان
- فراوانی ۱-۳ عامل از عوامل خطر ۸۱/۸۶ درصد
در سال ۲۰۰۱ مرگ و میر یاتروژنیک ناشی از پزشکی متعارف در آمریکا از مرگ و میر منتسب به بیماری های قلبی عروقی و همچنین سرطان بیشتر بوده است. انستیتو تغذیه آمریکا یک مؤسسه غیر انتفاعی است که تحقیقات مستقل را مورد حمایت قرار می دهد. این مؤسسه، پزشکی متعارف در آمریکا را قاتل شماره یک مینامد. در حوزه بیماریهای عفونی نیز بستر آن بیماری ها فراهم نیست و الا دوباره آن بیماری ها همه گیری های بزرگی ایجاد می کردند.
در سده اخیر کنترل شدن این بیماری ها مرهون پیشرفت بهداشت، تأمین آب آشامیدنی سالم، بهبود تغذیه، کنترل موالید، سالم شدن خانه ها و پیشرفت ارتباطات و حمل و نقل، پیشرفت در علوم کشاورزی و رفع قحطی ها و در یک کلام افزایش توان بدن و ایمنی جسمی مردم است.
تفاوت روش درمان در طب سنتی و پزشکی نوین
البته می دانید که مالاریا، شیستوزومیازیس، فیلاریوز، تریپانوزومیاز و لیشمانیوز و بیماری های نوپدید عفونی مثل ایدز و هپاتیت که هنوز بستر لازم برای توسعه را دارند، همچنان حکومت می کنند. در حقیقت بستر لازم و شرایط لازم برای بروز بیماری هایی مثل وبا، طاعون و… به دلیل توسعه زیرساخت های اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی وجود ندارد.
هرچند بیوشیمی، ایمونولوژی، بافت شناسی، پاتولوژی، ژنتیک، فیزیولوژی و آناتومی، تغذیه، فارماکولوژی، و به طور کلی تمام علوم جدید وابسته به تکنولوژی های شناخت انسان از پیچیدگی های بدن خودش و سایر موجودات، کمک شایانی به رشد سلامتی کرده است. ولی این شناخت یک شناخت جزءنگر است و خواسته یا ناخواسته نتوانسته که به شناخت کل نگر یا هولیستیک بدن انسان منجر شود.
بخش هفتم: تفاوت روش درمان در طب سنتی و پزشکی نوین
پزشکی در درمان دیس پپسی روی پمپ پتاسیم هیدروژن در سلول های مترشحه اسید در معده تمرکز کرد و داروهای آنتی یا ضد این سیستم را طراحی نمود تا درست در نقطه تولید ماده مزاحم آن را کنترل کند، غافل از این که در پیدایش این بیماری رفتار تغذیه ای بیمار و وضعیت سلامتی ارگان های مجاور و آنچه که در طب ایرانی عضو مشارک نامیده می شود نیز نقش دارند.
در درمان میگرن نیز به داروهایی رو آورد که از وضعیت اتساع عروقی جلوگیری کند یا داروهایی که به طور اتفاقی در کنترل میگرن مؤثر بودند. در درمان بیماری های اتوایمیون یا هر جایی که التهاب نقش داشت، به داروی ضد التهاب عمومی که سیستم های التهابی را سرکوب می کند و واسطه های التهابی را کاهش میدهد، روی آورد.
در حقیقت به جای درمان واقعی یا Treatment Therapeutic به رفع علائم بیماری با استفاده از داروهای سرکوب کننده واسطه های شیمیایی می پردازد، بدون این که به علت العلل بیماری توجهی داشته باشد.
طبق این رویکرد چون منشأ بیماری ناشناخته می ماند و پزشک مشغول برخورد با عضو انتهایی ایجاد عارضه است، قاعدتا این داروها باید در دراز مدت و گاهی تا آخر عمر مصرف شوند و چه شوقی در تولید کننده دارو برمی انگیزد. در طب سنتی ایران اعتقاد این است که باید منشأ یا عامل اصلی را حذف کرد تا بیماری بهبود یابد و این یعنی معالجه به ضد ولی در آلوپاتی یا طب رایج بیشتر به ” organ End” توجه می شود.
در حالی که باید در زنجیره علیتی مراحل قبلی به خصوص ابتدای زنجیره را بلوک کرد. این هنر واقعی درمان یا شفابخشی است، یعنی پس از درمان واقعی بیمار باید از مصرف دارو بی نیاز شود. حال آنکه در بسیاری از بیماری های مزمن مانند فشار خون بالا، دیابت، آسم و… مصرف دارو گاهی تا پایان عمر ادامه دارد.
بخش هشتم: چرا صاحبان قدرت به طب سنتی باوری ندارند؟
یکی از دلایلی که طب سنتی در حال حاضر رایج نیست، بحث اقتصادی در دنیای پزشکی مدرن است. گفته می شود که تجارت دارو بعد از اسلحه مهم ترین سیستم تجاری دنیاست. در حقیقت بازار پزشکی در دست تولید کنندگان دارو و تجهیزات پزشکی است و پزشکان واسطه های با کلاس، تحصیل کرده و قابل اعتماد این بازار سرمایه هستند. این سیستم یک سیستم قابل اعتماد برای تولید کننده و مصرف کننده است چون رقیب دیگری ندارد.
از سوی دیگر انحرافات سیستمی نیز باعث دور ماندن یافته های جدید از حقیقت می شود. چنانکه جاناتان کوئیک رئیس داروهای اساسی و مقررات پزشکی سازمان جهانی بهداشت می نویسد: “اگر کارآزمایی های بالینی جنبه تجاری پیدا کند، تمایلات شخصی بر منافع عمومی و یافته های علمی ترجیح داده خواهد شد و قراردادهای اجتماعی که تحقیقات موضوعات انسانی را برای پیشرفت پزشکی هدایت می کند، شکسته خواهد شد.”
همچنین دکتر مارسیا آنجل یکی از سردبیران قبلی مجله پزشکی نیوانگلند بر روی تجاری شدن تحقیقات علمی تمرکز می کند. خانم آنجل می گوید: وقتی مرز بین صنایع و پزشکی آکادمیک آنطور که الان دیده می شود، نامشخص و محو می گردد، اهداف سوداگرانه صنایع وابسته مأموریت دانشکده های پزشکی تأثیر خواهد گذاشت.
بنابراین علوم نوین طبی علاوه بر این که از ریشه و اصل چند هزار ساله خود دور مانده اند، با اعمال نظر صاحبان صنایع یا صاحبان قدرت نیز حقیقت را به شکل دیگری بیان می کنند و بر نارسایی های علوم نوین می افزایند. بنابراین انحراف در پزشکی از آنجا آغاز شد که بشر یافته های چند هزار ساله خود را کنار گذاشت و فقط به تجربیات جدید پرداخت. به قول پروفسور شارل لیشتن تلر “آشفتگی و نابسامانی پزشکی در عصر جدید تا حدود زیادی معلول قطع رابطه با طب قدیم است و آگاهی از پزشکی قدیم راه های تازه ای برای پیشرفت دانش طب معرفی خواهد کرد”.
داروسازی تجارتی پر سود برای سودجویان است.
در حوزه درمان و پیشگیری زنجیره علیتی بخصوص سبد غذایی را فراموش کرد و به متابولیت ها و نوترینت ها توجه نمود، یعنی همان تمرکز بر رفتار شیمیایی در بدن و توجه روی ارگان انتهایی در پیدایش بیماری و حالا باید مواظب باشیم دوباره اشتباه نکنیم، تجربیات و یافته های نوین طبی بسیار ارزشمند است و باید درست و در جای خود مورد استفاده قرار گیرد.
بخش هشتم: جمع بندی
باید طب نیاکان با حفظ متدولوژی خود، از علوم جدید طبی برای تشخیص و درمان های آسان تر و ایمن تر استفاده کند. اگر از ابتدای پیدایش این علوم رویکرد تلفیق حفظ شده بود، شاید پزشکی هم به اندازه توقع بشر پیشرفت کرده بود. بنابراین ما دو مکتب طبی نداریم. بلکه یک مکتب است که باید سعی کنیم از مزایای هر کدام استفاده کنیم.
در اینجا ذکر چند جمله از کتاب مقامع رشیق لمنکری طب العتیق اثر اعتماد الاطباء، دکتر حاج میرزا حسین همدانی که واقف بر طب سنتی و هم علوم نوین طبی بوده است، الزامی به نظر می رسد. مؤلف کتاب می نویسد: هر کس منکر فضل و تبرع حکمای غرب گردد در ترقی و تکمیل علوم و صنایع، در عداد منکر محسوسات محسوب گردد.
از طرفی هر کس منکر مجاهدات حکمای قدیم ممالک شرق و یونان و عرب شود خود را معرفی به جهل در تاریخ نموده یا بی وجدانی و لجاج. چه انسان بخرد مآل اندیش دارای مدارک صحیحه بیکار ننشیند، جد در استكشاف حقایق کند و قانع نسازد نفس خود را به تعلم رئوس مسائل بر سبیل تقلید.
با این تفاسیر به نظر می رسد کلمه سنتی یا Traditional هم ابزاری برای دور شدن این اتفاق باشد یا به تعبیری نوعی سهل انگاری، هر چه باشد طب سنتی و طب ایرانی طب نیاکان ماست. طب سنتی، یعنی آنچه که سال های سال تجربه شده است، کارآمد بوده است و برای همیشه جاری است. این دانش مربوط به قرون گذشته نیست و هیچ گاه کهنه یا دست دوم یا مکمل هم نخواهد بود و به اندازه تاریخ زندگی بشر اصالت دارد.
تهیه و تنظیم: م. حسن زاده
محقق و پژوهشگر طب ایرانی
انحصاری سایت همدرد طب
تلفن: 
کانال تلگرام : 